Lavendel

Het lavendel geslacht bestaat uit meer dan 40 verschillende soorten en kruisingen. De echte lavendel (Lavandula angustifolia, syn: L. officinalis, L. vera) is een oeroude gebruiksplant en de meest waardevolle soort in het lavendelgeslacht. De plant werd al door de Grieken en Romeinen ingezet om kamers te begeuren en te ontsmetten. De bloemen werden in badwater gedaan vanwege de heerlijke geur. Vermoedelijk komt daar de naam vandaan: ‘lavare’ betekent ‘wassen’.

De plant groeit in het grootste deel van het Middellandse Zeegebied. De meest beroemde regio waar de lavendel van nature voorkomt, is de Provence in het zuidoosten van Frankrijk. Hier groeit de echte lavendel op de hoogvlakten van Sault en Valensol, het liefst op hoogten vanaf 800 meter (in tegenstelling tot lavandin en spijklavendel die veel lager groeien). Naast de Provence zijn in verschillende gebieden in de wereld lavendelculturen ontstaan. Bekend is de lavendelteelt in Norfolk en Surrey in Engeland. Tasmanië, Zuid-Afrika en Bulgarije zijn tegenwoordig ook bekende lavendelgebieden waar hoogwaardige lavendelolie wordt geproduceerd. Lavendelolie wordt al vanaf de 15e eeuw in het zuiden van Frankrijk gedestilleerd. Lavendel is tot in de 20 eeuw altijd verzameld van wilde planten tot zo’n 100 jaar geleden de eerste terreinen met lavendel werden aangeplant.

Door de grote vraag en het relatief beperkte aanbod wordt lavendelolie regelmatig vervalst met de goedkopere lavendelsoorten, lavandin en zelfs met synthetische toevoegingen als linalool en linalylacetaat, de belangrijkste verbindingen in echte lavendelolie. Er zijn grote verschillen in de lavendelolie die worden aangeboden. Echte lavendel en lavendelolie is er in veel soorten en maten. Zo wordt er in Frankrijk onderscheid gemaakt tussen lavendel uit het wild en gekweekte lavendel, de zogenaamde cultivars. Verder is er een verschil in groeiomstandigheden. Zo kan lavendelolie afkomstig zijn van planten die laag of hoog groeien. Bijna alle wilde lavendel groeit op een hoogte tot 1600 meter. De olie afkomstig van deze planten bezit een zeer verfijnde geur en wordt gezien als de meest therapeutisch werkzame lavendelolie. Botanisch gezien kennen we deze lavendel onder de Latijnse namen L. angustifolia var. fragrans, de hoogst groeiende wilde lavendel met de meest delicate geur en het hoogste gehalte aan esters en een klein percentage coumarines. Daarnaast is er de L. angustifolia var. delphinensis. Die iets lager groeit en ook een iets lager gehalte aan esters bezit.

Beide oliën zijn kostbaar omdat er veel meer lavendelbloemen nodig zijn voor een liter olie. Ze worden met de hand geplukt. Beide oliën (‘alpenlavendel’) worden zeer beperkt op de markt aangeboden. Cultivarlavendel groeit zo tussen de 800 en 1200 meter. De olie van deze lavendel wordt ‘lavande fine’ genoemd. Binnen de gekweekte lavendel bestaat er nog een interessant onderscheid tussen lavendel die gekweekt is uit zaad (de zogenaamde ‘lavande population’) en lavendel die vermeerdert wordt via stekken (gekloonde lavendel, ‘lavande clonale’). De olie van de lavande population kent in Frankrijk het kwaliteitsmerk Appellation d’origine Contrôlée (AOC) met strenge eisen voor herkomst, verbouw, oogst en kwaliteit. AOC kennen we trouwens ook bij o.a. wijn, kaas en olijfolie.

Het verschil tussen gekloonde en population lavendel is al te zien op het veld. Gekloonde lavendelplanten zijn gelijk in kleur en hoogte terwijl lavendelplanten uit zaad veel kleurnuances bezitten en verschillend zijn in grootte. Bij population lavendel is elke plant genetisch verschillend, terwijl bij gekloonde lavendel alle planten afkomstig zijn van één moederplant. Er is de opvatting dat de olie van population lavendel (´lavande fine´) krachtiger en sterker is werking dan olie uit gekloonde planten. De eerste gekloonde lavendels zijn in de jaren zestig ontwikkeld en zijn bekend onder de namen matheronne, maillette en reydovan. Ze geven een hogere opbrengst aan olie en zijn daarom goedkoper dan lavande fine. In feite zouden deze verschillen op het etiket moeten staan.

Therapeutisch is lavendel de olie die kalmeert, herstelt, verkoelt en geneest. Dit is bij de behandeling van o.a. (brand)wonden te zien. In feite is de moderne aromatherapie met de behandeling van brandwonden ontstaan: René Maurice Gattefossé ontdekte in 1935 het bijzonder positieve effect van pure lavendelolie bij een brandwond. Verder is lavendel één van de beste angstverminderende en rustgevende oliën binnen de aromatherapie. Deze angstverminderende kwaliteit van lavendel is ook via studies aangetoond (o.a. Chioca 2013, Malcolm 2018, Coelho 2018). De werking is het gevolg van de invloed van lavendel op het serotoninegehalte in de hersenen. Naast ontspanning kan lavendel echter ook het gevoel van vermoeidheid verminderen (Hassanzadeh 2018). De werking van lavendel bij slaapstoornissen wordt de laatste tijd onderzocht. Positieve effecten zijn door ervaring en studies aangetoond (Faydali 2018).

De opbrengst aan essentiële olie is voor echte lavendel rond de 0,5 tot 1 %. Dat wil zeggen dat er 100 tot 200 kilo bloeiende lavendel nodig is voor 1 liter lavendelolie. Gekloonde lavendelsoorten geven een hogere opbrengst per hectare dan de lavande fine. Daarnaast bestaat er een lavendel CO2 en een lavendel absolue. Deze ´oliën´ zijn donker en stroperiger van aard omdat het ook andere bestanddelen bevat zoals kleurpigmenten en plantenwassen en -harsen. Gedestilleerde lavendelolie is daarentegen zeer vloeibaar met een lichtgele kleur. Bij verouderde olie kan de kleur donkerder worden. De geur van echte lavendelolie is te omschrijven als zoet, kruidig met een ondertoon van bloemen en hout. Hoe hoger de plant groeit, des te zoeter en bloemiger is de olie. Dit heeft o.a. te maken met hogere gehaltes aan linalyl acetaat. De geur van lavendelabsolue en lavendel CO2 staat veel dichter bij de geur van de plant. Er zit een toon van hooi in en is minder bloemig dan de geur van gedestilleerde lavendel. Éen van de redenen is de aanwezigheid van coumarinen en lactonen die niet of alleen in sporen aanwezig zijn in gedestilleerde olie. De parfumindustrie maakt veel gebruik van lavendel; het is een onmisbaar onderdeel van de bekende eau-de-colognes en vele parfums. Lavendel wordt gekarakteriseerd als midden- tot topnoot.

Onderstaande samenstelling geldt voor een gedestilleerde olie. Een CO2-extract en een absolue leveren een ‘olie’ met meer bestanddelen. Het CO2-extract bevat een duidelijk hoger gehalte aan linalyl acetaat, de chemische verbinding die grotendeels verantwoordelijk is voor de kalmerende werking en de lavendelgeur (Danh 2013, Kiran Babu 2016).

Monoterpenen (5 – 10 %): o.a. ocimeen, limoneen, myrceen, pineen

Sesquiterpenen (5 – 10 %): o.a. beta- caryophylleen, farneseen

Monoterpeenalcoholen (30 – 50 %): o.a. linalool (25 – 45 %), terpineen-4-ol, borneol, a-terpineol, geraniol, terpineol, lavandulol

Esters (40 – 55 %): o.a. linalyl acetaat (35 – 55 %), lavandulyl acetaat, 3-octanyl acetaat, geranyl acetaat

Oxiden (tot 3 %): o.a. 1,8-cineol (0,5 – 2 % ), linalooloxide

Ketonen (2 %): o.a. 3-octanon, borneon (kamfer)

Aldehyden < 2 %): o.a. myrtenal, cuminal Lactonen en coumarines (sporen): o.a. butanolide, coumarine, umbelliferon

Binnen de aromatherapie wordt lavendel gezien als de meest veelzijdige olie. In lage doseringen werkt lavendel sterk kalmerend en ontspannend, zowel lichamelijk als psychisch, mogelijk door activering van het parasympatisch deel van het zenuwstelsel. De olie is duidelijk angstverminderend (anxiolytisch). Lavendel is krampstillend bij alle vormen van verkrampingen; licht pijnverdovend (Nasiri 2018); desinfecterend en wondgenezend (o.a. Jones 2011); ontstekingsremmend (Han 2017), licht schimmeldodend en antibacterieel; huidherstellend bij o.a. brandwonden; insectenwerend. In de huidverzorging werkt lavendel verzachtend. Door de bijzondere combinatie van inhoudsstoffen van de stimulerende linalool en ontspannende linalyl acetaat reguleert lavendel spanningen. Het is gebleken dat het CO2-extract en de essentiële olie van lavendel sterkere microbendodende eigenschappen vertonen dat de absolue (Danh 2013).

In de aromaverdamper: lavendel reinigt en verfrist de binnenlucht. Het kan zelfs het niveau van schimmels in de lucht duidelijk verminderen. Deze werking wordt nog sterker in combinatie met kruidnagel (Schroder 2017). Lavendel kan een hulpmiddel zijn bij luchtwegaandoeningen en kou. Lavendel werkt tegelijkertijd verfrissend en rustgevend. Lavendel vrolijkt zwaarmoedige en depressieve mensen op en houdt insecten op afstand. Verdamp de olie als iemand moeite heeft met inslapen in een stressvolle periode. Lavendel is sterk ontspannend, angstverminderend en licht pijnverdovend (o.a. Chioca 2018). De olie werkt bij stress, hoofdpijn en soms bij migraine. In het ziekenhuis is een studie gedaan naar de pijnverdovende effecten van lavendelverdamping als er geïnjecteerd moet worden (Yayla 2017). Verdamping van lavendel kan ook in de palliatieve zorg een duidelijk effect hebben op (verlaging van) ademhalingsritme, hartslag en bloeddruk (Goepfert 2017).

Op de huid: Bij hoge uitzondering kan lavendel plaatselijk puur op de huid worden aangebracht: eventueel aanstippen bij puistjes, insectenbeten, wondjes en of rode, verbrande huid. In de huidverzorging is lavendel bijzonder geschikt voor de gevoelige, geïrriteerde huid (zonnebrand, na het scheren) en bevordert het genezingsproces van alle huidbeschadigingen en kleine brandwonden. Door de doeltreffendheid bij brandwonden zouden eerste hulpposten en ziekenhuizen echte lavendelolie in hun medicijnkit moeten hebben, vooral ook omdat lavendel pijnverdovende en huidherstellende eigenschappen bezit. Een waarlijk koninklijke olie. Een druppeltje pure echte lavendelolie bij een wondje of insectenbeet zal ter plekke desinfecteren, de pijn verminderen en de huid prachtig genezen. Vermengd in een vette plantolie is lavendel te gebruiken als verzorgende en ontspannende wrijf- of massageolie bij stijve en stramme spieren en bij artrose (Nasiri 2018). Het bevordert daarbij de doorbloeding. Tijdens zwangerschap kan een massage met lavendel ook duidelijk het stressniveau verminderen (Chen 2017).

In het bad: vermengd met een emulgator kalmeert lavendel de nerveuze en gespannen mens en met name ’s avonds bevordert lavendel een gezonde slaap.

Inwendig: uit onderzoek is gebleken dat 2 druppels echte lavendel per dag angstverminderend werkt, rust geeft en een positieve invloed heeft op slaapstoornissen heeft die door spanningen, angst en onrust zijn ontstaan (o.a. Malcolm 2017).

Als smaakstof: in bloemenhoning is lavendelolie heerlijk van smaak en verzacht bij een beginnende keelontsteking.