Wat doet geur met ons?

We beseffen het niet, maar wij ruiken de hele dag door. Geuren zijn overal om ons heen. We zijn alleen ontwend om te vertrouwen op onze neus en zijn ons niet altijd bewust van geuren. Maar we reageren wel op geur, zelfs als we geur niet bewust opmerken. Geur speelt dus een ongemerkte, maar zeer belangrijke rol in ons leven. Als je een nieuw verzorgingsproduct uitprobeert, wat doe je dan als eerste? Juist, je ruikt eraan. Is de geur niet aangenaam, dan zul je het product waarschijnlijk niet kopen.   

Aromatherapie is in feite het bewust gebruiken van (natuurlijke) geur. Dat kan zijn om een bepaalde sfeer te scheppen, maar het kan ook zijn dat met een bepaalde essentiële olie een gerichte therapeutische actie wordt ingezet. Bij aromatherapie worden, of je het nu wilt of niet, lichaam en geest beïnvloed. Iedereen kent de invloed van geur. Ga maar eens bij jezelf te rade en haal een geur van vroeger naar boven. Bijna zeker gaat deze herinnering samen met een gevoel of emotie.  

De periode vanaf de geboorte totdat iemand zes jaar wordt, is de belangrijkste periode om een geheugen voor geuren op te bouwen. Geuren die men nu ruikt, worden geassocieerd met beelden van vroeger uit onze jonge jaren. Met natuurlijke geuren kunnen we deze herinnering bewust opwekken. De geur van dennenolie kan bijvoorbeeld herinneringen aan vakantie en wandelingen in het bos naar boven halen en daarom een goed gevoel geven. Bij iemand die als kind een keer verdwaald is geweest in het bos kan dennenolie juist een onprettig gevoel opwekken. Natuurlijke geuren kunnen dus herinneringen naar boven halen en zo ook een prettig gevoel geven en/of een gevoel van opgewekt zijn en blijdschap. Zo kunnen dus frisse geuren als citrus, dennen en pepermunt de vermoeide mens opmonteren, terwijl anderen juist meer rust zullen vinden bij deze geuren. 

Geur is ook nauw verbonden met sfeer. De geur van citroen wordt vaak geassocieerd met schoon en fris. Afwasmiddel is niet voor niets vaak aangevuld met citroengeur. Dat heeft niets te maken met de werking van citroen, maar met het gevoel van reinheid dat door reclame steeds maar weer benadrukt wordt. Als het naar citroen ruikt, dan is het schoon denken vele mensen. 

Het limbische systeem is een oud deel van de hersenen dat te maken heeft met emotie, motivatie, genot en (emotioneel) geheugen. Het heeft voor een groot deel te maken met overleving. De meeste dieren hebben een goed ontwikkeld limbisch systeem. Dit deel van de hersenen is in feite verantwoordelijk voor onze emotionele reactie op onze omgeving. Hier wordt de geur niet alleen waargenomen, maar ook werkelijk beleefd. Vroeger werd dit deel van de hersenen ook wel reukhersenen genoemd. Daarbij hoort ook onze emotionele reactie op verwondingen, ziekte, gevaar en stress.  

Dat geur, herinnering en emotie zo nauw met elkaar verbonden zijn, is dan ook goed te begrijpen. Geuren en geurtjes gaan direct in dit limbische systeem en dus in feite in het onbewuste. In de aromatherapie zetten we bewust geuren in. Zo kunnen bekende en positief gewaardeerde geuren ons opwekken. Ook interessant is dat angsten, depressies, concentratiestoornissen, autisme en zelfs dementie positief beïnvloed kunnen worden. De sterke werking op de menselijke psyche hebben het gebruik van essentiële olie en dus van aromatherapie bevorderd. Met behulp van ons reukzintuig (en dus van aromatherapie) is ook ondersteuning mogelijk bij emotionele problemen, zoals hierboven genoemd.  

Ruiken doe je in je hersenen. Net als zien, horen, voelen en proeven beleef je ruiken pas, als de geursignalen de hersenen hebben bereikt. Geur wordt dan door allerlei processen in de hersenen en andere systemen vertaald door het zogenaamde olfactorische (reuk) zintuigsysteem. Zo wordt een bloemengeur vertaald tot een glimlach rond de mond. Een geur wordt allereerst opgemerkt in het neusslijmvlies, dat zich in het bovenste deel van de neus bevindt, achter de neusbrug. Dit reukslijmvlies bevat reukzenuwcellen, die de geurmoleculen door gaatjes in het zeefbeen naar de hersenen sturen. Boven het zeefbeen bevinden zich uitstulpingen in het slijmvlies (cilia) waar de moleculen zich binden aan zogenaamde receptoren (speciale ontvangers van bepaalde geurmoleculen). Deze receptoren registreren de geur en zetten deze om in signalen die verwerkt worden in de hersenen. 

Aromatherapie en de gebruikte essentiële oliën hebben een direct en indirect effect op de hersenen waardoor stoffen vrijkomen die ons gevoelsleven en onze emoties kunnen beïnvloeden. Zo komen o.a. lichaamseigen morfineachtige stoffen vrij zoals endorfinen en encefalinen. Deze chemische boodschappers zijn stoffen die ons welbevinden gunstig beïnvloeden en helpen bij het behandelen van angsten en depressies. Het zijn belangrijke pijnonderdrukkers. Uit onderzoeken is gebleken dat bepaalde geuren een effect hebben op de hersengolven. Zo kunnen oliën van bijvoorbeeld sinaasappel, roos en lavendel het patroon van hersengolven veranderen naar een ritme dat leidt tot rust en kalmte bij de mens. Rozemarijn, basilicum en zwarte peper stimuleren echter de hersengolven tot actieve patronen en werken daardoor opwekkend. 

Essentiële oliën bevatten zeer veel werkzame moleculen die verschillend zijn in hun uitwerking op de hersenen en dus ook op ons lichaam en psyche. Coumarines en esters bijvoorbeeld, zorgen voor de kalmerende en ontkrampende werking van lavendelolie. De krampstillende werking van lavendel is (vooral door de inhoudsstof linalool) aangetoond. Hetzelfde geldt voor de agressie verminderende werking van lavendel bij Alzheimerpatiënten, die agressief en opgewonden gedrag kunnen vertonen. Hieronder een aantal voorbeelden van oliën die in bepaalde situaties ingezet kunnen worden: 

1. Bij angsten worden oliën als ceder, roos, bergamot, (rode) mandarijn, neroli, sinaasappel, roomse kamille, geranium en sandelhout ingezet.
2. In de aromatherapie staan oliën als scharlei, jasmijn, patchouli en ylang-ylang bekend bij verlegenheid en bij een verminderd libido. 
3. Oliën die stimuleren en ons concentratievermogen verbeteren zijn zwarte peper, citroen, pepermunt en rozemarijn. Deze oliën passen goed bij mensen die mentaal moe zijn, zich slecht kunnen concentreren en snel vergeten. Bepaalde hersendelen (waaronder de hippocampus) worden gestimuleerd om verschillende stoffen in de bloedbaan te brengen. Amerikaanse wetenschappers hebben in een grote studie (met meer dan 6000 secretaressen) aangetoond dat de geur van citroenolie het aantal schrijffouten met meer dan 50% kan laten dalen! 
4. Meer lichamelijke en geestelijke ontspanning door gebruik van kamille (blauwe en roomse), lavendel, marjolein en neroli.

Om het gewenste effect op de psyche te hebben, is het belangrijk dat de geur iemand aanspreekt. Ook is een regelmatige wisseling van geuren een goede zaak. Geuren geven namelijk associaties met bepaalde omstandigheden en gebeurtenissen. Als men een bepaalde geur verdampt terwijl men zich angstig voelt, zal deze geur gekoppeld worden aan angst. Of een duidelijker voorbeeld: als men steeds een bepaalde geur op het toilet gebruikt, zal die geur daarmee gekoppeld blijven. 

De beleving en waardering van geuren verschilt dus van persoon tot persoon. En dat maakt het gebruik van oliën zo interessant in de praktijk! 

Dit artikel is geschreven door Drs. Harmen Rijpkema, medisch antropoloog en aromatherapeut. Hij is werkzaam bij Stichting SANGO. Met meer dan 35 jaar ervaring in aromatherapie geeft hij diverse cursussen en opleidingen rondom dit bijzondere thema. Harmen is auteur van vele artikelen en diverse boeken over aromatherapie, waaronder het Aromecum welke al ruim 10.000 keer is verkocht.

Het Aromecum, 11de druk, Drs. Harmen Rijpkema