Luchtzuivering

Uiteraard is een goede ventilatie een eerste vereiste om de omgeving van nieuwe lucht (en zuurstof) te voorzien. Om lichamelijke klachten te voorkomen, raadt de Building Research Establishment (BRE) in Engeland aan de lucht in huis om de twee uur te verversen. Verbazend is het dat veel werkruimtes in zorgcentra, maar ook praktijkruimtes midden in een gebouw zijn gesitueerd, waardoor ventilatie praktisch onmogelijk is.
Daarnaast is er een aantal mechanische apparaten op de markt die ook voor een verbetering van de lucht kunnen zorgdragen. Ziekmakende microben en andere vervuilende stoffen in de lucht worden verwijderd door o.a. het gebruik van filters en ionisatie. Ze werken goed, maar zijn vaak prijzig.

Een veel eenvoudiger (en goedkoper) alternatief is het gebruik van de al genoemde essentiële oliën. Essentiële oliën (ook wel etherische oliën genoemd) zijn natuurlijke microbendodende stoffen die in staat zijn de meeste bacteriën, virussen en schimmels uit te schakelen ofschoon er wel gradaties zijn in deze werkzaamheid. Eén belangrijke verklaring voor deze eigenschap van essentiële oliën is hun vermogen de celmembraan binnen te dringen en de stofwisseling in de cel te beïnvloeden. Zo kunnen bacteriën en zelfs virussen onschadelijk worden gemaakt. Deze microben krijgen geen kans meer zich te vermeerderen. Dit binnendringen in de cel door essentiële oliën is mogelijk doordat oliën een lipofiel (vetminnend) karakter hebben en uit bestanddelen bestaan met zeer kleine moleculen. En omdat celmembranen deels opgebouwd zijn uit zogenaamde fosfolipiden, is het voor essentiële oliën of bestanddelen van essentiële oliën niet moeilijk de celmembraan binnen te dringen.
Al in 1955 (Keller en Kober) werd geconstateerd dat essentiële oliën effectief waren in het controleren van het aantal bacteriën in de lucht. Keller en Kober vonden 21 essentiële oliën die, als ze gesprayd werden in een tamelijk gesloten ruimte, de aanwezigheid van de volgende microben verminderden of totaal vernietigden: Escherichia coli, Eberthella typhosa, Neisseria gonorrhoeae, Streptococcus faecalis, Streptococcus pyogenes, Staphylococcus aureus, Bacillus megatherium, Corynebacterium diphtheriae en Candida albicans. Al deze microben kunnen gezondheidsklachten veroorzaken.

Dit artikel is geschreven door Drs. Harmen Rijpkema, medisch antropoloog en aromatherapeut. Hij is werkzaam bij Stichting SANGO. Met meer dan 35 jaar ervaring in aromatherapie geeft hij diverse cursussen en opleidingen rondom dit bijzondere thema. Harmen is auteur van vele artikelen en diverse boeken over aromatherapie, waaronder het Aromecum waarvan eind 2021 de 10de druk is verschenen.

Als we kijken welke chemische verbindingen in essentiële oliën zorg dragen voor de desinfecterende en antiseptische werking in de lucht, zijn het vooral de lichte moleculen die snel kunnen verdampen en zich tamelijk snel in de lucht kunnen verspreiden. Het zijn zogenaamde monoterpeenverbindingen in essentiële oliën die een krachtige microbendodende en luchtzuiverende werking bezitten. Alle oliën uit de dennenfamilie (Pinaceae) en de citrusfamilie (Rutaceae) bevatten hoge percentages monoterpenen in hun oliën, waardoor ze sterk antiseptisch in de lucht werken. Oliën uit de dennenfamilie zijn o.a. grove den, den arve, zilverspar, lariks en spar. Voorbeelden van citrusoliën zijn citroen, limoen, grapefruit, sinaasappel en mandarijn. Het zijn allemaal heerlijk ruikende oliën die men ruimschoots kan verdampen. Maar ook een olie als olibanum of wierook (Boswellia carterii) bevat hoge percentages monoterpenen. Je kunt je nu afvragen waarom ten tijde van de pestepidemieën (14e en 15e eeuw) de priesters een amulet met daarin wierookhars bij zich droegen. Ze waren vaak gevrijwaard van de ziekte. Zou het mogelijk zijn dat dit werd veroorzaakt door de antiseptische werking van de wierookhars?
Een andere groep bestanddelen in essentiële oliën die effectief de lucht kunnen zuiveren, zijn de fenolengroep. Uit onderzoek is gebleken dat bergbonenkruid (Satureja montana) een van de meest actieve oliën is die bacteriën in de lucht bestrijden (Pibiri 2006). Deze olie met een zeer hoog gehalte aan fenolen heeft zelfs een dodelijk effect op de Stafylococcus aureus en brengt een zeer sterke vermindering van de hoeveelheid bacteriën die praktisch gelijk ligt met de totale disinfectie met formol, een ontsmettingsmiddel met formaldehyde dat o.a. in ziekenhuizen wordt gebruikt. Andere oliën met een hoog gehalte aan fenolen zijn oregano (Oreganum vulgare), tijm (Thymus vulgare CT thymol) en kruidnagel (Syzigium aromaticum). Het zijn sterk ruikende oliën die men voor gebruik in een geurlamp goed kan vermengen met frisse citrusoliën.
Door een luchtzuiverende werking zijn alle bovengenoemde oliën zeer geschikt in de ziekenkamer of in de herstelperiode na ziekte. De afweer tegen schadelijke en ziekmakende bacteriën en virussen is dan laag. Door het vernietigen van ziekmakende microben kunnen mensen zich sneller herstellen. Oliën als tea tree (Melaleuca alternifolia), eucalyptus (Eucalyptus globulus) en ravintsara (Cinnamomum camphora) blinken hierin uit. Olie uit de dennennaalden maken de lucht vrij van schimmelsporen. (Motienujaite 2004)

Dat essentiële oliën ook al op relatief grote schaal ingezet worden om de luchtkwaliteit te verbeteren, is te zien in Australië. In dat land heeft het sickbuildingsyndroom tot een hoog ziekteverzuim geleid. Hier is een middel ontwikkeld – Bactigas – dat aangesloten wordt op het airconditioningsysteem.
Dit middel bevat 0,3 % (!) tea tree (Melaleuca alternifolia) olie. Op gezette tijden wordt dit middel in het systeem gespoten. Opmerkelijk is dat de schimmelsporen in de lucht voor een groot deel verminderden en/of verdwenen. Mensen voelden zich beter en werden minder snel ziek. Naast het vernietigen van schimmelsporen zorgde Bactigas ook voor een schonere lucht met minder ziekmakende bacteriën en virussen. En Bactigas blijkt zeer veilig in gebruik.
Tea tree bevat veel actieve bestanddelen zoals terpineen-4-ol en allerlei monoterpenen.
Een ander voorbeeld is te vinden in verschillende Engelse ziekenhuizen. Met name op afdelingen met een grote kans op infectie, zoals bij brandwonden, wordt dennenolie verspreid. Alleen al door verdamping van oliën wordt de kans op infecties sterk verkleind.

Een bijkomend voordeel van essentiële oliën is een verhoging van het aantal negatieve ionen in de lucht waardoor er minder bacteriegroei zal plaatsvinden. Negatieve ionen zijn de ‘vitamines van de lucht’. Deze negatieve ionen veroorzaken het fitte gevoel en een verbeterde ademhaling na een lange wandeling in de bossen of een strandwandeling. Dat komt door de aanwezigheid van grote hoeveelheden negatieve ionen in de lucht hetgeen in feite afgebroken luchtmoleculen zijn. Ze ontstaan wanneer een grote hoeveelheid energie wordt losgelaten op een atoom of een molecuul. In de natuur worden negatieve ionen vooral op twee manieren opgewekt. Als lucht in aanraking komt met water (waterval en zee) of als elektronen vrijkomen bij een onweersbui en geabsorbeerd worden door de luchtmoleculen. Deze vrijgekomen negatieve ionen binden zich met positief geladen ionen (in wezen zijn dit alle ‘vervuilingen’) en neutraliseren of vernietigen deze. Deze luchtmoleculen met negatieve lading binden verontreinigende (positieve) deeltjes die vervolgens neerslaan op de grond. Deze werking is o.a. bekend van dennenolie.

Door deze oliën te verdampen worden meer negatieve ionen ingeademd, waardoor het bloed meer zuurstof kan opnemen en worden allergische reacties verminderd door een daling van het histamineniveau. Negatieve ionen zorgen mede ervoor dat het humeur van mensen verbetert. Positieve ionen zijn in de lucht vlak voor een onweersbui en bij grote mensenmassa’s. Het kan gevoelens van benauwdheid, onrust en angst veroorzaken. In wachtkamers van artsen en tandartsen staan vaak zogenaamde ionisators. Deze brengen mechanisch negatieve ionen in de lucht, zodat de patiënten zoveel mogelijk kunnen ontspannen en vrij kunnen ademen. Verdampen van dennenolie geeft dus hetzelfde effect. Het extra voordeel is dat de ruimte aangenaam gearomatiseerd wordt met een zachte dennengeur. In de afgelopen jaren is de zogenaamde ultrasone verdamper (of diffuser) in zwang geraakt in huis maar ook in werksituaties. Daarbij worden de essentiële oliën die op een hoeveelheid water wordt gedruppeld via ultrasone trilling tot een zeer fijne aromamist omgezet die zich razendsnel door een ruimte kan verspreiden. Daarbij kan de ruimte dus bevochtigd worden maar ook de luchtkwaliteit en sfeer wordt sterk verbeterd door de inwerking van de miljarden negatieve ionen en de geurmoleculen.

Naast de luchtzuiverende werking, zorgen essentiële oliën voor een aangename sfeer, waarin mensen zich prettig voelen en daardoor beter kunnen ontspannen. In Japan wordt dit prettige gevoel op het werk gemanipuleerd. In een aantal bedrijven worden de hele dag geuren verdampt, zodat de mensen zich prettig voelen, minder snel ziek worden en een hogere arbeidsproductie hebben. Om dit laatste is het de Japanse werkgever natuurlijk voornamelijk te doen! In de ochtend worden er frisse citrusgeuren verdampt die langzamerhand overgaan in hout- en bloemengeuren. Vervolgens wordt de werkdag afgesloten met de al bekende citrusgeur. Het systeem schijnt zeer bevredigend te functioneren.

Het wegnemen van onaangename geuren is natuurlijk ook een prettige werking van essentiële oliën. In ziekenhuizen – waar men natuurlijk snel last heeft van onaangename geuren – zouden eigenlijk veel meer essentiële oliën gebruikt kunnen worden. Sommige oncologische wonden zijn zeer onwelriekend. Oliën kunnen een deel van die onaangename geur wegnemen. Dat is voor de patiënt en de verzorger veel plezieriger maar uiteraard ook voor de bezoekers. Sterk geurende oliën als lemongrass, litsea, kruidnagel en kaneel zijn voor dit doel goed te gebruiken.
Dit is ook het grote voordeel van aromatherapie. Het therapeutische gebruik van essentiële oliën wordt versterkt door de geur, waarop mensen altijd reageren. Geuren zijn nooit neutraal en kunnen een meerwaarde geven in huis of bij behandelingen.

Er zijn vele mogelijkheden om de essentiële olie in de lucht te brengen. Het meest simpel is een aantal druppels olie op een tissue of een kleiblokje. De olie begint onmiddellijk te verdampen maar het is natuurlijk te versnellen door de tissue of het geurblokje op de verwarming te leggen. Door de warmte zal de olie verdampen en zich verspreiden in de omgevingslucht. Ook zijn er simpele geurlampjes op de markt die met waxinelichtjes werken. Het bakje boven de kaars wordt gevuld met water waar essentiële olie aan wordt toegevoegd. Door het warme water verdampt de olie.
Er zijn simpele maar ook complexe apparaten die op elektriciteit werken. Door een ventilator of een warmtebron wordt de olie veilig (en zonder open vuur) verdampt.
De nieuwste generatie lampen voegen verschillende eigenschappen samen in één apparaat. Deze nieuwe apparatuur werken door middel van ultrasonore techniek: ze brengen vocht in de lucht (zeker goed in de wintermaanden), verdampen geurstof en hebben een aromatherapeutisch effect. Een drie-in-één effect dus. Ook wordt de lucht in de omgeving van de lamp geïoniseerd.

Dit artikel is geschreven door Drs. Harmen Rijpkema, medisch antropoloog en aromatherapeut. Hij is werkzaam bij Stichting SANGO. Met meer dan 35 jaar ervaring in aromatherapie geeft hij diverse cursussen en opleidingen rondom dit bijzondere thema. Harmen is auteur van vele artikelen en diverse boeken over aromatherapie, waaronder het Aromecum welke al ruim 10.000 keer is verkocht.