Jeneverbes

Het jeneverbesgeslacht omvat zo’n 50 soorten, die vooral voorkomen op het noordelijk halfrond. Naast de gewone jeneverbes (J. communis) zijn er nog andere soorten die essentiële olie leveren waaronder de stekelige jeneverbes (Juniperus oxycedrus) waar cade olie uit het hout wordt gedestilleerd, Virginia jeneverbes (Juniperus virginiana), ook wel Virginiaceder genoemd en zevenboom (Juniperus sabina) dat het toxische savinolie produceert. De gewone jeneverbes kan men in veel vormen tegenkomen: als boom, als zuilboom tot soms 10 meter hoog of als lage struik met breed uitwaaierende takken. Jeneverbessen zijn te vinden vanaf de poolcirkel tot soms in subtropische gebieden. Grote populaties jeneverbessen zijn te vinden in Azië en Canada. In Nederland en België zijn jeneverbessen één van de weinige naaldbomen die inheems zijn. Ze zijn o.a. te vinden op de Veluwe, in Drenthe op bv. het ‘Mantingerzand’ en in België in het natuurgebied ‘Heiderbos’ in de gemeente As.

De jeneverbesstruik heeft korte, stekelige naalden met een grijsgroene kleur. De bloemen zijn onbeduidend. In het eerste jaar zijn de ‘bessen’ groen die in het tweede jaar verkleuren ze naar blauwzwart. De bessen zijn bedekt met een laagje was.

De boom levert drie soorten essentiële olie: de superieure olie uit de rijpe bessen, een olie uit de takken en twijgen en een houtolie. Zuivere jeneverbesolie uit alleen de bessen is helaas moeilijk te vinden. Vaak wordt de olie ‘aangevuld’ met olie uit de takken, hout, terpentijnolie of zelfs met synthetische bestanddelen. Daarnaast is er veel jeneverbesolie op de markt die afkomstig is als bijproduct van de jenever/gin productie: de bessen zijn gekneusd en geweekt in warm water en gefermenteerd in alcohol. Het resultaat is een vlakke, inferieure essentiële olie.

De aromatische jeneverbessen waren al bekend in het oude Griekenland als antiseptisch en afvoerend geneesmiddel. De Griekse arts Dioscurides noemt de bessen ‘scherp, urinedrijvend en verwarmend’. De boom staat ook bekend als beschermer van mens en dier. Het werd in de 14e en 15e eeuw gebruikt als beschermer tegen de pest en in Duitse en Franse ziekenhuizen werden de takken verbrand op de lucht te zuiveren. Omdat de boom altijd groen blijft, staat jeneverbes in veel culturen ook symbool voor eeuwig leven.

Stimulerend, ontstoppend en diuretisch zijn therapeutische kerneigenschappen van jeneverbesolie. Jeneverbes (ook de olie) stimuleert o.a. de nieren (Stanic’1998) en heeft daardoor een vochtafvoerende werking. De nieren produceren meer urine en voeren dit af. Dit betekent dat jeneverbes een goede olie is bij oedeem, cellulite, maar ook als ondersteuning bij ontgiftingskuren. In de westerse geneeskunst is vooral de uitscheidingsbevorderende werking van jeneverbes bekend zoals het afvoeren van urine- en oxaalzuren en andere verharde afvalstoffen zoals bij atherosclerose. Deze stimulerende en afvoerende werking kan ook worden benut bij reumatische klachten. Verder bezit jeneverbesolie een zeer goede desinfecterende werking van de omgevingslucht, maar ook als toevoeging aan warmwatersystemen als (zwem)baden en whirlpools is jeneverbes desinfecterend (Peruc’ 2018). De olie is ook energetisch een reinigende olie: bij het verlaten van oude patronen en negatieve gedachten.

Jeneverbes heeft de reputatie slecht voor de nieren te zijn. Veel literatuur maakt melding over eventuele nierbeschadigingen door overmatig gebruik van jeneverbesolie en dat daardoor jeneverbes een contra-indicatie is bij nieraandoeningen. Daar is geen enkel bewijs voor. Hier ziet men een verschil tussen de werking van de besextracten en essentiële olie. De in water oplosbare verbindingen in jeneverbessen die nier irriterend kunnen werken, komen tijdens de waterdampdestillatie niet in de olie terecht. En de zuivere olie uit rijpe bessen blijkt geen irritaties aan nierweefsel op te leveren en zelfs een nierbeschermend effect hebben (Butani 2003, Tisserand 2014). Voorwaarde is een niet geoxideerde (= verse) olie uit de bessen. Literatuur meldt dat de olie een relatief hoog gehalte aan de verbinding terpineen-4-ol moet hebben (Stanic’ 1998).

De opbrengst aan essentiële olie is voor jeneverbesolie 0,2 tot 1 % afhankelijk van oogst en herkomst. Dat wil zeggen dat er tussen de 100 en de 500 kilo bessen nodig is voor 1 kilo olie. Jeneverbesolie is een kleurloze tot lichtgele olie met een frisse, kruidige, groene geur met een lichte ondertoon van fruit en dennennaalden. De industrie maakt gebruik van jeneverbesolie als geurcomponent in mannengeur en aftershaves. In dranken als gin en jenever geven jeneverbessen de karakteristieke smaak. De olie wordt als middennoot gekarakteriseerd. 

Monoterpenen (75 – 80 %): o.a. vooral a-pineen (25 – 70 %), sabineen (0 – 30 %), myrceen (2 –20 %), limoneen (3 – 20 %), β-pineen (1 – 10 %), γ-terpineen, p-cymeen, camfeen, terpinoleen, δ-3-careen, a-thujeen

Sesquiterpenen (3 – 10 %): o.a. a- en β-caryophylleen, cadinenen, germacreen D, germacreen B, humuleen, a-copaeen, uuroleen, a- en β-elemeen, aromadendreen

Monoterpenolen: o.a. terpineen-4-ol (4 – 15 %), a-terpineol, borneol

Sesquiterpenolen: o.a. elemol, cadinolen, eudesmol

Monoterpeenaldehyden: o.a. sporen citronellal, myrtenal

Monoterpeenketonen: o.a. sporen borneon (kamfer)

Esters: o.a. bornyl acetaat, terpinyl acetaat, geranyl acetaat

Oxiden: o.a. caryophylleenoxide

De olie die gewonnen wordt uit de takken met bessen hebben een nog hoger aandeel aan monoterpenen (90 %).

Jeneverbes is antiseptisch/desinfecterend, bactericide, ontstekingsremmend (Han 2017), anti-artritis, antireumatisch, afvoerend (diuretisch), stimulerend (op o.a. circulatie, luchtwegen, nieren, alvleesklier), doorbloedingbevorderend, pijnverdovend, slijmoplossend (mucolytisch), ontkrampend op de gladde musculatuur (o.a. van maag en darmen), mogelijk antidiabetisch door stimulering van de alvleesklier, insectenwerend.

In de aromaverdamper: geeft jeneverbes een frisse en kruidige geur die eventueel gemengd kan worden met ceder en andere houtoliën, lavendel, scharlei, geranium, grapefruit en andere citrusoliën, rozemarijn en cipres. Jeneverbes desinfecteert zeer goed de omgevingslucht door het hoge gehalte aan monoterpenen. Daarom is jeneverbes een goede olie in tijdens van ziekte en een verzwakt immuunsysteem zoals bij (chronische) neusverkoudheid en griep. Bij bronchitis is een stoombad met enkele druppels jeneverbes nog beter: het vergemakkelijkt niet alleen het ademen, maar ook het ophoesten en afvoeren van slijm en bestrijdt microben. Jeneverbes werkt opmonterend en opwekkend bij vermoeidheid en concentratieproblemen en tegelijkertijd kalmerend op onrust en slapeloosheid door stress. Jeneverbes bezit een sterke insectenwerende werking bij o.a. teken en muggen dat onderzoekers het gelijk stellen met de werking van DEET (Carroll 2011). In een experimenteel dieronderzoek uit 2014 bleek verdamping van jeneverbes goede resultaten te geven op het geheugen bij Alzheimer (Cioanca 2014).

Op de huid: zie algemene toepassingsregels. In de huidverzorging is jeneverbes te gebruiken als stimulerende en antibacteriële olie bij acne en andere huidontstekingen (Han 2017), vette huid, verstopte poriën en cellulite en cellulitis. Jeneverbes (ver)sterkt spataderen, bestrijdt aderontsteking (flebitis) en voert vocht af bij oedeem. De olie werkt pijnverlichtend bij jicht en reumatische klachten. Jeneverbes is één van de beste ontgifters en urinedrijvende essentiële oliën. Het is een schoonmaker van het bloed en voert gifstoffen – met name urinezuren – af.

In het bad: zie algemene toepassingsregels. Via baden is jeneverbes in te zetten bij luchtwegklachten, jicht, spier- en gewrichtsklachten, stress en vermoeidheid en tijdens reinigingskuren. In een bad is jeneverbesolie nuttig bij de behandeling van blaasontsteking door de antibacteriële en ontstekingsremmende werking. Ernstige blaasontsteking (met bloed en pus in de urine) heeft uiteraard pertinent medische zorg nodig.

In de aromaverdamper: enkele druppels naar eigen voorkeur .

Op de huid: maximaal 8% bij volwassenen – bij lokaal gebruik; 1% op tere of gevoelige huid. 

In het bad: 5-10 druppels in een vol bad met een temperatuur tussen de 35-38 graden Celsius. 

In een stoombad: 3-5 druppels aan warm/heet water. 

Inname: 2 druppels in een theelepel honing bij spijsverteringsklachten: 3x daags puur of in water opgelost – niet langer dan 6 weken. 

Zie ook de algemene toepassingsregels

In lage doseringen zijn er geen bijwerkingen van jeneverbesolie bekend. Jeneverbesolie kan de huid sterk doorbloeden en prikkelen en daarom is het aan te raden de olie kortdurend en in lage dosering op een gevoelige huid toe te passen. Vermijd alleen zo vers mogelijke olie. Door veroudering en contact met zuurstof kunnen de pinenen in jeneverbes oxideren tot peroxides en verhogen zo de kans op irritatie.

Zoals hierboven al is vermeld, zijn er geen aanwijzingen dat jeneverbesolie tot nierbeschadiging kan leiden (o.a. Tisserand 2014). Om alle risico te vermijden, is het aan te raden inwendig gebruik bij nieraandoeningen te vermijden. Gebruik tijdens zwangerschap jeneverbesolie alleen uitwendig. Toepassing bij kinderen is een maximum van 0,5 % aan te raden.