Essentiële oliën

Strikt genomen zijn essentiële oliën alleen die vluchtige stoffen uit planten die met water- of waterdampdestillatie uit de plant zijn gewonnen. Andere methoden leveren dus geen essentiële oliën maar extracten en absolues. Tegenwoordig is de benaming ‘essentiële olie’ wat opgerekt. Er wordt meer gekeken naar de oliën zelf. De verschillende molecuulgroepen zijn de basis
in plaats van de winningsmethode. Er zijn verschillende winningsmethoden waarbij essentiële oliën worden gewonnen.

• Koude persing
• Waterdestillatie
• Waterdampdestillatie
• Extractie door middel van oplosmiddelen
• Attars

Hieronder worden bovenstaande technieken kort toegelicht. Voor twee technieken worden een uitzondering gemaakt. CO2 extractie is een vrij nieuwe, moderne methode die steeds vaker gebruikt wordt. Daarnaast extra aandacht voor de attars, een oeroude traditionele techniek met unieke geuren.

Persing is de oude methode voor het winnen van citrusoliën. De verschillende citrussen werden letterlijk uitgeperst. Tegenwoordig gaat dit winningsproces totaal anders. Na het wassen komen de vruchten op een lopende band, waarna de schil in een machine licht wordt beschadigd. De olie die diep in de schil opgeborgen is, komt hierdoor vrij en wordt opgevangen. Meestal zijn de oliën een bijproduct van het maken van sap. Hierbij worden sap en essentiële olie uitgeperst en daarna via centrifugeren en filtratie van elkaar gescheiden. Deze extractie gebeurt op een koude manier, warmte zou namelijk veel waardevolle verbindingen in de olie aantasten. Belangrijk is dat er gewerkt wordt met onbespoten citrusfruit, anders zouden er insecticiden of pesticiden in de olie terecht kunnen komen.

Dit is nog steeds de meest gebruikelijke winningsmethode om essentiële oliën te verzamelen. Door het plantenmateriaal in contact te brengen met water of waterdamp, komen de essentiële oliën
vrij uit de geurcellen en vermengen zich met het warme water of damp. Door het water weer af te koelen, scheiden water en olie zich. Meestal is het gewicht van de essentiële olie lichter dan water waardoor de olie op het water blijft drijven. Als het gewicht zwaarder is dan water zoals bij
kruidnagel en sandelhout, zakt de olie naar de bodem. De olie wordt vervolgens opgevangen in het zogenaamde Florentijnse vat.

Destilleren geeft dus twee producten: essentiële olie en het water met daarin sporen essentiële olie en de wateroplosbare delen uit het plantenmateriaal. Dit water noemen we hydrolaat. Het destilleren is een vak apart dat door veel ervaring moet worden geleerd. Elke plant of plantenmateriaal heeft een eigen destilleertijd. Zo zal hout (ceder, sandelhout, ho-hout) een andere destilleertijd hebben dan eucalyptus of lavendel.

Absolues zijn bijna altijd afkomstig van planten met weinig essentiële olie. Zo wordt 80% van alle bloemenoliën door middel van zeer vluchtige oplosmiddelen onttrokken.

Een traditionele methode is enfleurage, hierbij worden de bloemblaadjes in gezuiverd niervet gedrukt. Zo worden de geurstoffen gemengd met het vet, daarna wordt het vet met alcohol ‘gewassen’ waarbij de zuivere olie overblijft. Dit is een zeer arbeidsintensieve en kostbare methode die tegenwoordig nauwelijks meer wordt uitgevoerd.

Tegenwoordig gebruikt met het oplosmiddel is hexaan, petroleumether of ethanol. De bloemen komen in een vat met het oplosmiddel waarbij de geurstoffen worden opgelost. Niet alleen de vluchtige geurstoffen, maar ook kleurstoffen en wassen uit de bloemen. Na filering wordt het oplosmiddel verdampt en opgevangen. Wat overblijft is een wasachtige massa, de zogenaamde concrète. Dit concrète wordt opgelost waarbij de wassen worden verwijderd. Wat overblijft wordt absolue genoemd, een iets stroperige vloeistof met een intense geur. Voorbeelden zijn jasmijn, mimosa, tuberoos, roos en viooltje. Absolues bevatten meer inhoudsstoffen dan essentiële oliën.

Deze moderne methode maakt gebruik van het gas kooldioxide (CO2) als oplosmiddel. CO2- extractie wordt als alternatief gezien voor problemen als hoge temperatuur (destillatie) of belastende oplosmiddelen (absolues). CO2 is goed in staat alle vluchtige inhoudsstoffen uit het plantenmateriaal
te halen zonder gebruik te maken van warmte. Het is een schone, milieuvriendelijke methode. Omdat er steeds meer CO2-extracten op de markt komen, is dit proces hier iets uitgebreider uitgelegd.

Bij het proces van CO2 extractie wordt kooldioxide onder druk in contact gebracht met plantenmateriaal. Kooldioxide of koolzuurgas (zoals de bubbels in Spa rood) reageert onder een bepaalde druk (74 bar) als oplosmiddel. Door de druk wordt het gas ‘superkritisch’: het blijft een gas maar met eigenschappen van een vloeistof waaronder een oplossend vermogen. Door de druk wordt de geurstof uit de bloem of plant gehaald, maar ook het pigment en eventueel harsen. Door de druk weer te verlagen, verliest het CO2 het oplossend vermogen en veranderd weer in gasvorm. Dit wordt weer opgevangen en kan worden hergebruikt. De temperatuur van de extractie is veel lager dan bij stoomdestillatie, dus er gaan geen delicate bestanddelen verloren. Dit is een zeer schone methode om essentiële oliën te winnen. Het enige nadeel van CO2 oliën is dat de productie gedaan wordt met kleine hoeveelheden plantenmateriaal. Dit maakt de olie relatief kostbaar. De geur van CO2 extracten zijn de meest verfijnde van allemaal en lijken op die van de verse plant.

Door te variëren met de druk van het CO2 kunnen er verschillende extracten uit het plantenmateriaal worden gehaald. Hoe hoger de druk bij extractie, des te meer bestanddelen vindt men terug in het extract:

• een zogenaamde selectief CO2 extract met een lagere druk (80-140 bar) geeft een soort van essentiële olie als resultaat en is dus vloeibaar.
• een totaal CO2 extract heeft een hogere druk (tot 550 bar) en haalt naast de geur ook pigment en plantenwassen en harsen uit de plant. Het is dus bijna altijd vast van vorm en zal langzaam verwarmd moeten worden om de olie te gebruiken. Verwarm het flesje dan voorzichtig in heet water of au-bain-marie.

De grote verscheidenheid van plantencomponenten in een CO2 olie-extract resulteert erin dat bijv. een kruizemunt olie 9 geurcomponenten meer bevat dan een kruizemunt olie die gedestilleerd is. Zij zijn zeer bijzonder omdat ook de meest tere componenten met CO2 ‘gevangen’
worden. De geur van de CO2 olie- extracten benadert zeer dicht de geur zoals de betreffende plant die in de natuur verspreidt. Het proces is veilig en onschuldig. CO2 is immers de ‘prik’ in frisdrank en champagne en volledig recyclebaar.

Helaas is CO2 extractie een duur proces, het roestvrij staal van de installatie moet tegen de hoge druk bestand zijn. Het uiteindelijke product is er dan ook naar. Deze ‘droom’ van aromatherapeuten zou eigenlijk een ‘Goudmerk’ moeten krijgen. Het is van groot belang om te weten dat CO2 extracten anders reageren dan de bekende essentiële oliën. Sommige stoffen onttrokken met CO2 lossen bijv. moeilijk op in jojoba olie maar weer wel in andere vette plantenoliën en bijna niet in alcohol.
Dit goudmerk onder de oliën is nog zo nieuw dat de eigenschappen over het algemeen nog niet goed in kaart zijn gebracht. Er is nog veel onderzoek nodig.

Attars zijn mengsels van essentiële oliën met sandelhout als basis. Attars zijn unieke oliën die alleen in India worden gedestilleerd. ‘Attar’ is vermoedelijk afgeleid van het Perzische woord ‘Atr’ dat ‘geur’ betekent.

Traditionele attars worden via water of waterdampdestillatie gedestilleerd uit één of meerdere aromatische plantendelen. De stoom of het water wordt opgevangen in een vat met pure sandelhoutolie. De sandelhout absorbeert de essentiële olie van de gebruikte plant (of planten). Het proces van attar productie duurt ongeveer 10 dagen of meer, afhankelijk van de attar of de gewenste sterkte van de attar. Elke dag komt er dus weer nieuwe geurstof in de sandelhoutolie.
Tegenwoordig worden attars ook geproduceerd door maceratie of door absolues en CO2 extracten te mengen met sandelhout.

Attars worden traditioneel gedestilleerd in een koperen ketel (‘Deg’). Deze deg bevat water en het aromatisch plantenmateriaal dat gedestilleerd moet worden. De ‘bhapka’ is het vat dat de geur van de planten vangt via de stoom uit de deg. Bhap’ betekent ‘stoom’. Deze bhapka staat lager dan de deg. De deg en de bhapka zijn met elkaar verbonden door een holle bamboe pijp (de ‘chonga’). Als de destillatie gaat beginnen wordt de deg gevuld met plantenmateriaal zoals bijvoorbeeld,
roos, jasmijn, hennabloem, champaca, keora of vetiver. Of er wordt een mengsel van allerlei soorten kruiden en specerijen gebruikt.