Steeds meer krijgt complementaire zorg een plaats in reguliere zorginstellingen. Stapsgewijs worden bijvoorbeeld natuurlijke geuren geïntroduceerd op verschillende afdelingen in ziekenhuizen, verpleegtehuizen en hospices. Het toepassen van natuurlijke geurstoffen (essentiële oliën) lijkt een vaste plaats te krijgen en vaak met grote tevredenheid. Patiënten, familie, personeel en management zien de meerwaarde hiervan. De bijzondere werking wordt steeds meer bevestigd door wetenschappelijk onderzoek, maar zeer belangrijk zijn ook de ervaringen van de vele gebruikers. Bijna iedereen reageert positief.

Het gebruik van natuurlijke geuren heeft al zeker in het buitenland (Engeland, VS, Zuid-Afrika, Zwitserland) grote vooruitgang in de zorg geboekt. Zo is er een Amerikaanse ziekenhuisgroep, Planetree Hospitals, waar aromatherapie een prominente plaats in de zorg heeft ingenomen. Hier zet men het welzijn van de patiënt op de eerste plaats. Voor een operatie wordt de patiënten uitgenodigd om een korte massage met oliën te ondergaan om angst en stress te verminderen. In een aantal ziekenhuizen van de Planetree groep krijgen de verpleegkundigen ook een grondige training in het vak aromatherapie. In Noord Duitsland is een ziekenhuis waarbij elke patiënt die wordt voorbereid op een operatie, een lichte buikmassage krijgt met lavendelolie. Het kalmeert en de patiënt wordt rustiger.  

Ook in Nederland zijn er talloze voorbeelden van het gebruik van deze natuurlijke oliën in de zorg. Zo kregen kinderen die een tijd in het Elisabeth ziekenhuis in Tilburg werden opgenomen, een geurblokje met een zelfgekozen geur mee die de kinderen vergezelde in het ziekenhuis. Van de gekozen geur bleek voor de kinderen een rustgevende werking uit te gaan. In het Flevoziekenhuis te Almere worden succesvol handmassages gegeven met zachte, aangename geuren. Als mensen aangename geuren ruiken, kunnen ze zich meer ontspannen en voelen ze in het algemeen minder pijn.  

Met de inzet van essentiële oliën kan er in de zorg veel bereikt worden, zowel op het lichamelijke als op het psychische vlak. Het verdampen van een essentiële olie of een zachte hand- of voetmassage kan het voor de patiënt net allemaal wat draaglijker maken en meer ontspanning geven. Ook is het mogelijk om bepaalde lichamelijke klachten te voorkomen of te verlichten. De inzet van essentiële oliën kan ontzettend veel met ons doen! Essentiële oliën kunnen ontspannend zijn of juist activerend. Het maskeren van onaangename luchtjes en het creëren van een prettige sfeer zijn voorbeelden van de vele mogelijkheden. Niet alleen de patiënt profiteert van de geuren, maar ook anderen zoals het verzorgend personeel of de familie.

In dit document geven wij namens SANGO (Stichting Aromatherapie en Natuurlijke Gezondheidszorg Ontwikkeling) antwoord op de vraag wat de inzet van essentiële oliën kan betekenen in een zorgsituatie.

• Pathogene stoffen in de lucht worden beperkt – dit is zeker voor mensen die een zwak en een slecht afweersysteem hebben, een groot voordeel.
• Slechte geuren worden gemaskeerd – geur van o.a. ontlasting, urine en de geur van sommige wonden kunnen zo worden ondervangen zodat personeel en familie en de persoon zich prettiger voelen. Ook de typische ‘ziekenhuisgeur’ die zoveel spanning kan oproepen wordt vervangen door meer frisse geuren. Voorbeelden zijn lemongrass en lavendel.
• Sommige oliën werken aantoonbaar kalmerend en angstverminderend bij onrustige en gestresste patiënten of bewoners.
• MRSA infecties worden door gebruik van oliën door middel van verdamping of door het toepassen van een ‘neuszalf’ beperkt.
• Veel essentiële oliën (en daarbij nog (hand-)massage) dragen bij aan het verminderen van het gebruik van medicatie zoals hoofdpijnmiddelen, slaaptabletten, acnecrèmes, luchtwegmedicatie en middelen tegen winderigheid. Soms zijn deze oliën een volledige vervanging van de medicijnen. En natuurlijk veel goedkoper in een tijd dat er zo’n grote druk op het gezondheidssysteem bestaat.

Natuurlijk speelt aanraking een grote rol. Het is bijna niet mogelijk oliën liefdeloos en mechanisch in te zetten. Aanraking en lichaamsverzorging horen ook bij de grote voordelen van aromatherapie. Bij o.a. slechte circulatie, droge en jeukende huid, verzorging van reumatische gewrichten kunnen oliën een grote en vriendelijke rol spelen. Ook bijvoorbeeld een simpele handmassage brengt ontspanning, versoepelt de spieren en verlicht stress. Hier kan het zorgpersoneel en familie een belangrijke rol spelen en met meer plezier en vervulling hun zorg geven.

Iedereen heeft wel er wel eens van gehoord, maar wat zijn deze oliën nu eigenlijk? De meeste mensen denken hierbij aan wellness en lekkere geuren. Dit is zeker waar, maar het is veel breder dan dat. Zo worden essentiële oliën al jaren gebruikt in de cosmetica, als smaakstoffen in voedsel en therapeutisch binnen de reguliere en complementaire gezondheidszorg.

Essentiële oliën (ook wel aromatische of etherische oliën genoemd) worden op natuurlijke wijze veelal uit geurige heilzame planten gewonnen. Zo kan de Chi of levenskracht in de vorm van essentiële olie op mens of dier worden overgedragen. Ze activeren het afweersysteem, zijn nuttig voor lichaam en geest en hebben een gunstige invloed op de gezondheid. Het gebruiken en toepassen van essentiële oliën heet aromatherapie.

Essentiële oliën zijn de vluchtige geurstoffen uit aromatische planten, geproduceerd en opgeslagen in speciale cellen in de plant. Zo zijn bij roos en jasmijn de geurcellen gelokaliseerd in de bloemblaadjes; bij pepermunt en basilicum in het blad; bij gember en valeriaan in de wortel; bij citrusvruchten in de schil en bij sandelhout en ceder in het hout. De plant gebruikt deze aroma’s voor het aantrekken van nuttige insecten en/of bestrijding van ziektekiemen. Om deze eigenschappen voor mensen te gebruiken, worden deze essentiële oliën uit de plantendelen geëxtraheerd. Over het algemeen worden deze bijzonder concentreerde grondstoffen gewonnen via waterdampdestillatie maar ook persing of CO2 extractie wordt als techniek gebruikt. Het resultaat is een essentiële olie die we via verschillende toepassingen kunnen gebruiken.

Elke olie bezit een eigen, unieke samenstelling van actieve bestanddelen en dit mengsel van werkzame stoffen bepaalt de werking en eigenschappen. Sommige oliën past men toe bij lichamelijke klachten zoals bijvoorbeeld schimmelinfecties, ontstekingen of acné. Andere oliën bezitten een grote psychische en emotionele waarde – ze kunnen ontspanning bevorderen of een kamer of praktijk aangenaam begeuren, waardoor onrust en angst vermindert.

Er verschijnen meer en meer studies die de werking en eigenschappen van oliën ondersteunen. Het lijkt erop dat onze reukzin een grote rol speelt bij de werking van aromatherapie. De geurreceptoren in onze neus communiceren met delen van onze hersenen (limbisch systeem) die herinneringen en emoties opslaan. Er zijn aanwijzingen dat inademing van moleculen uit essentiële oliën het limbisch systeem stimuleert en vanuit daar onze fysieke, emotionele en mentale gezondheid beïnvloedt.

Op het moment dat we een geur opmerken, is het signaal al doorgestuurd naar andere hersengebieden die voor het waarnemen verantwoordelijk zijn, zoals de thalamus. Aansluitend hebben de geuren een uitwerking op lichaamseigen boodschapperstoffen zoals serotonine (het ‘gelukshormoon’) en pijnverminderende stoffen, de encefalinen. Zo werd in een studie bij tandartspatiënten duidelijk dat wanneer er geur (sinaasappel) verdampt werd men minder angst had en er stemmingsverbetering optrad. In een proef in het Huis van Bewaring in Rotterdam werd ook sinaasappel verdampt met een duidelijk positief resultaat: meer rust en kalmte en minder agressiviteit.

Essentiële oliën op de huid door middel van massage is een fijne manier om aromatherapie toe te passen, omdat het werkt op verschillende niveaus. Door de huid worden de oliën opgenomen in het lichaam en tegelijkertijd worden de oliën ingeademd. Daarnaast is er nog de positieve werking van de massage.

Studies tonen aan dat een aantal oliën en/of bestanddelen van essentiële oliën ontstekingen kunnen bestrijden en antibacteriële of antischimmel eigenschappen hebben (tea tree, oregano, tijm, kruidnagel). Verdamping van oliën en toepassingen op de huid staan de laatste tijd meer en meer in de belangstelling. Ze worden ingezet als natuurlijke behandeling van of ondersteuning bij infecties, stress, huidklachten en andere gezondheidsproblemen.

Aromatherapie is een veelzijdige therapie met een therapeutische meerwaarde bij o.a. de behandeling van huidproblemen, luchtweginfecties en stressklachten met symptomen als slapeloosheid en onrust. Maar ook bij psychische aandoeningen kunnen essentiële oliën symptomen verlichten.

De werking van de olie wordt enerzijds bepaald door de geur die een olie met zich meedraagt anderzijds door de chemische structuur waarmee de olie is opgebouwd. Om er enkele te noemen: o.a. de terpenen, alcoholen, aldehyde, fenolen, oxiden, ketonen, coumarines en esters. Deze structuren bestaan ook weer uit tal van variaties en kunnen elkaar versterken of verzwakken. Dit is uitgebreide materie, voor een verdere verdieping verwijzen we door naar het boek Aromecum, geschreven door Drs. Harmen Rijpkema.

Door het inademen komt de geurmolecuul terecht in de koepel van de neusholte. Daarin zitten stukjes slijmvlies, deze bevatten ongeveer 10 miljoen reukzinzenuwcellen. Elke cel draagt een bundeltje van 6 tot 8 trilhaartjes, deze kunnen een niet voor te stellen hoeveelheid informatie opnemen. De geurprikkels belanden direct in ons lymbisch systeem, en bewerkstelligen een uitstorting van neurotransmitters. Deze stoffen zijn:

• Endorfine; is pijnstillend en kan een opgewekte toestand teweeg brengen en een gevoel van welbehagen oproepen.
• Serotonine; deze stof werk kalmerend en ontspannend.

Noradrenaline; deze stof werkt opwekkend en maakt helder.

Naast specifieke eigenschappen hebben essentiële oliën ook algemene eigenschappen. Essentiële oliën kunnen de volgende eigenschappen hebben in meer of mindere mate:

• antiseptisch, bacteriestatisch, antiviraal, antimycotisch en fungicide werking
• antibiotische werking.
• wondhelend en littekenbevorderend.
• versterking het immuunsysteem.
• activeren van de celdeling
• stimulerende werking op organen en orgaansystemen
• psychosomatische werking
• pijnstillend en ontstekingsremmend

energetische werking op het lichaam.

• Pijnreductie
• Onrust
• Slapeloosheid
• Verminderen van negatieve stemmingen (angst, depressie)
• Stress reductie
• Versterken van immuniteitssysteem
• Wondbehandeling
• Huid- en haarverzorging
• Desinfecteren en zuiveren van de lucht
• Geurreductie bij onaangename geuren
• Zintuigactivering bij psychogeriatrische patiënten
• Snoezelen en bij terminale zorg
• Handreiking voor en door mantelzorgers
• Een prettige sfeer creëren in een ruimte

Praktische toepassingen bij zorgvragers in de beroepspraktijk zijn afhankelijk van de afdeling en de patiënt. Voorbeelden van toepassingen van de inzet van essentiële oliën zijn: handmassage, voetmassage, voetbad, inhalatie en ontspanningsoefeningen.

Essentiële oliën en aromatherapie zijn een succesvolle manier om onze afweer op peil te houden. Vooral luchtwegproblemen kunnen effectief met oliën bestreden worden. Er zijn al vele studies bekend die de antibacteriële en antivirale eigenschappen en werking van essentiële oliën aantonen. Alleen al het verdampen of vernevelen van oliën kan er voor zorgen dat de luchtkwaliteit verbetert. De voordelen van het verdampen van essentiële oliën:

• Allereerst kunnen oliën er voor zorgen dat microben in de lucht worden aangepakt. Zo wordt de hoeveelheid ziekmakende microben die we inademen of aanraken verminderd en ons afweersysteem dus minder belast.
• Ten tweede hebben de meeste essentiële oliën een opmonterende werking op de psyche en verder verhogen de oliën de concentratie. Dat is prettig op de werkplek, waar de lucht nog wel eens ‘zwaar’ is.
• Een laatste reden om oliën te verdampen is het stimuleren van het immuunsysteem , waardoor je beter in staat bent jezelf te weren tegen microben. Sommige studies laten zien dat zoogdiercellen een verhoogde weerstand hebben tegen indringers na blootstelling aan essentiële oliën. Je kunt daar enkelvoudige oliën voor gebruiken zoals eucalyptus, grove den of pepermunt of een mengsel van deze oliën.

Het helende effect dat dennenoliën hebben, heeft u wellicht zelf ook wel ervaren. Tijdens een wandeling in een dennenbos ruik je de olie van de dennenbomen en ga je als vanzelf dieper ademen. Het maakt de ademhaling vrij en geeft ‘lucht’. Sanatoria in Davos (Zwitserland) voor longpatiënten bijvoorbeeld werden ook niet voor niets gebouwd in bosgebieden. Zo kon er optimaal geprofiteerd worden van de gezonde lucht. De heilzame werking van diverse planten en bomen is dus al lange tijd bekend. En met behulp van essentiële oliën is het voor mensen thuis eenvoudig om de luchtwegen gezond te houden in tijden van verkoudheid en luchtwegproblemen.

De huid is ons grootste orgaan en dus ons meest omvangrijke zintuig. Lichamelijk contact behoort tot onze primaire levensbehoeften. Aanraking is fundamenteel voor de kwaliteit van het leven. Massage is een doeltreffende manier om zowel de psychische als lichamelijke gezondheid te bevorderen. Daarnaast is een handmassage een laagdrempelige manier van aanraken én van contact maken. Een handmassage geeft rust, ontspanning, versoepelt de spieren, verlicht stress en kan het gevoel van eenzaamheid verminderen.

Het is prettig om essentiële oliën in de 24 uur zorg toe te passen. Bij het wassen, baden of douchen. Verzorgingsproducten voor de huid zoals een gezicht en body product, eventueel via massage. Vette plantoliën, zoals jojoba, argen en amandelolie, verzorgen, verzachten en voeden de huid.

Op deze vraag is een volmondig ja te beantwoorden. Bij dementie kunnen verschillende delen van de hersenen zijn aangetast, dementie is dus een verzamelnaam van aandoeningen waarvan Alzheimer is de meest voorkomende is. Verdampen van essentiële olie, en nog beter: handmassage met essentiële olie, zijn vriendelijke benaderingen om symptomen te verlichten. Zo blijken lavendel en (citroen)melisse onrust en angst te reduceren. Pepermunt kan de eetlust opwekken en kan zelfs bijdragen de herinnering te ondersteunen. Bergamot kalmeert humeur, bestrijdt depressie en helpt bij slaapklachten. Rozemarijn verbetert het geheugen en cognitie (Filiptsova 2018). Onderzoek naar geuren bij Alzheimer is nog maar net begonnen.

Zo werd in een kleine studie lavendelolie of lavendelwater verdampt op een afdeling in een ziekenhuis. De verdamping duurde twee uur. Een onderzoeker, die de details van het onderzoek niet kende, evalueerde het gedrag van de 15 patiënten met dementie. Het bleek dat lavendel op bescheiden schaal het geagiteerde gedrag verminderde (Holmes 2002, Lin 2007). Hoewel het erop lijkt dat mensen met een dementie een deel of volledig hun reukvermogen verliezen en daarom is alleen verdamping van essentiële oliën niet voldoende. Een psychologisch effect vindt dan niet plaats. Naast verdamping is waarschijnlijk ook massage met essentiële olie nodig voor een positief effect. Zo kunnen de oliën ook via opname in de huid hun effecten geven.

Naast lavendel blijkt citroenmelisse (Melissa officinalis) veelbelovend. Hier bleek het gebruik van een lotion met citroenmelisse de onrust bij mensen met een ernstige vorm van dementie duidelijk verminderde in vergelijking met een placebo. Vermoedelijk speelt hier de opname door de huid ook een rol (Ballard 2002).

Naast vermindering van onrust en angst, kunnen met aromatherapie mogelijk ook de cognitieve vermogens (zoals herinnering) worden verbeterd. In een kleine studie werden 28 ouderen met dementie blootgesteld aan rozemarijn en citroenolie in de ochtend en lavendel en sinaasappel in de avond. De onderzoekers vonden dat alle patiënten een verbetering van hun symptomen hadden ervaren (Jimbo 2009).

Alzheimerpatiënten kunnen niet altijd lichamelijk contact verdragen zodat men andere vormen van toepassing van oliën moet vinden. Maar vooral bij angst en onrust is vooral een handmassage aan te bevelen. Er is nog veel meer onderzoek nodig om aan te tonen dat aromatherapie een goede aanvullende therapie is bij dementie.

Wat in de praktijk erg goed werkt, zijn oliën met geuren die bekend zijn bij de patiënten. Lavendel, mandarijn, sinaasappel, vanille, maar ook kaneel en kruidnagel geven herkenning en kunnen helpen. Bergamot, met een duidelijk opmonterend effect, herkennen veel oudere mensen door de ‘ouderwetse’ eau-de-colognes. Ylang-ylang is bijvoorbeeld een geur die oudere mensen uit Indonesië en de Molukken zullen herkennen. Dennengeur kent men door de wandelingen in het bos en natuurlijk de kersttijd.

Onderzoek wijst uit dat essentiële oliën een grote hulp kunnen zijn in de begeleiding en behandeling van mensen met Alzheimer. Symptomen als onrust/angst, agitatie, agressie, slaapstoornissen, maar zelfs herinnering en cognitieve functies zijn het beginpunt voor de behandeling met essentiële oliën.

Lanzerstorfer, A. et al – The influence of air-dispersed essential oils from lemon (Citrus limon) and silverfir (Abies alba) on airborne bacteria and fungi in hospital rooms – Journal of Environmental Science and Health. Part A, Toxic/hazardous substances & environmental engineering 2019; 54 (3): 256 – 260

In ziekenhuizen zijn bacteriën en schimmels een voortdurend probleem. Essentiële oliën in de lucht kunnen deze besmetting verminderen. In 2019 is er een studie gedaan op twee afdelingen in een Oostenrijks ziekenhuis met totaal 1227 bedden. De concentratie bacteriën werden voor en na de verdamping gemeten. Voor de verdamping is een mengsel van citroen en zilverspar gebruikt. Vooral in de eerste twee uren van de verdamping werden de concentraties bacteriën en schimmels met respectievelijk 40% en 30-60% gereduceerd.

Er zijn vele manieren waarop de bacteriën in patiëntenkamers kunnen binnendringen: o.a. hoesten en niezen; door activiteit van het personeel; wassen, kleden en bed verschonen. Vooral het bed verschonen gaf een stijging van de MRSA in al met MRSA geïnfecteerde kamers. Onderzoekers vonden genoeg bewijs dat de lucht in de kamers verbonden is met de verspreiding van infecties. Veel pathogenen worden via de lucht verspreid. Essentiële oliën zijn antibacterieel en schimmeldodend zoals we dat ook in de natuur zien. De structuur van de moleculen spelen daarbij een belangrijke rol. Door de lipofiele structuur van de verbindingen kunnen ze de celwand van de bacterie passeren en de membranen doorlaatbaar maken. Dit maakt essentiële olie geschikt om mogelijke infecties te voorkomen en te bestrijden. Vooral monoterpenen hebben deze functie, zoals de oliën van citroen en zilverspar.

Karadag, E. et al – Effects of aromatherapy on sleep quality and anxiety of patients

Nursing in Critical Care 2017; 22 (2): 105 – 112

• Studie gericht op het effect van lavendel olie op de slaapkwaliteit en anxiety niveau van patiënten op de hartbewaking
• 60 patiënten – randomized, placebo gecontroleerde studie
• Via inhalatie – studie van 15 dagen
• Conclusie: lavendel olie verbetert de slaapkwaliteit en reduceerde de onrust (anxiety) bij patiënten op de hartbewaking. Het is een non-invasieve, goedkope en gemakkelijk toepasbare interventie voor hartpatiënten

Prichard, C., Newcomb, P. – Benefit to family members of delivering hand massage with essential oils to critically ill patients

American Journal of Critical Care 2015: 24 (5): 446 – 449

• Kleine pilot waarbij het effect van een handmassage werd gemeten op de spanning, onrust en onzekerheid van familieleden. In vergelijking met een controlegroep.
• Handmassage: 5 minuten – 2x daags – 3 dagen
• Significante vermindering van onrust
• Gebruik van plezierig ruikende essentiële oliën

Seifi, Z. et al – The effect of lavender essential oil on anxiety level in patients undergoing coronary artery bypass graft surgery: a double-blinded randomized clinical trial

Iranian Journal of Nursing and Midwifery Research 2014: 19 (6): 574 – 580

• Dubbelblind placebo gecontroleerde studie met 60 patiënten
• Onderzoek naar het effect naar lavendelolie op anxiety-levels van de patiënt
• Inhalatie van lavendelolie
• Vermindering van onrust/spanning is gemeten

Cho, M.Y. et al – Effects of aromatherapy on the anxiety, vital signs, and sleep quality of percutaneous coronary intervention patients in intensive care units

Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine eCAM 2013: 381381

• Randomized, gecontroleerde studie om het effect van aromatherapie te meten op anxiety, vital signs en slaap van 55 patiënten met PCI
• Gebruikte essentiële oliën: lavendel, roomse kamille en neroli
• Inhalatie van het mengsel via een aromastone
• Aromatherapie groep: significante vermindering van onrust/spanning en verbeterde slaap in vergelijking met de groep die geen aromatherapie ontving.
• Interessant: de bloeddruk van de controlegroep steeg onmiddellijk vlak voor en tijdens de interventie. En steeg niet in de aromatherapiegroep.

Gelmini, F. et al – Air dispersed essential oils combined with standard sanitazion procedures for environmental microbiota control in nosocomial hospitalization rooms

Complementary Therapies in Medicine 2016; 25: 113 – 119

• Doel van de studie: hoe efficiënt is verneveling van essentiële oliën op het verminderen van microbiële contaminatie
• Duidelijke vermindering van bacteriële en schimmel contaminatie in de lucht
• Vervolgens verlaging van medicijnen (antibiotica, mucolytische, vaatverwijders en steroïden) zonder bijwerkingen voor de patiënt.
• Conclusie: de geselecteerde essentiële olie compositie, is effectief in het reduceren van microbiële contaminatie in de lucht en de inname van medicijnen. Verdampen van essentiële oliën gecombineerd met de standaard hygiëne maatregelen, heeft een grote potentie de contaminatie te reduceren.

• Rijpkema, H. (2021) Aromecum; Aromatherapie van Absint tot Zonnebloem. 10e druk: SANGO
• Busch, M., Huisman, A., Hupkens, S., Visser, A. red. (2006). Inleiding complementaire zorg. Maarssen: Elsevier gezondheidszorg
• Buckle, J. (2015) Clinical Aromatherapy. Essential Oils in Healthcare

Dit artikel is geschreven door Drs. Harmen Rijpkema, medisch antropoloog en aromatherapeut. Hij is werkzaam bij Stichting SANGO. Met meer dan 35 jaar ervaring in aromatherapie geeft hij diverse cursussen en opleidingen rondom dit bijzondere thema. Harmen is auteur van vele artikelen en diverse boeken over aromatherapie, waaronder het Aromecum waarvan eind 2021 de 10de druk is verschenen.