Scharlei

De Salvia sclarea is één van de vele aromatische saliesoorten. Het is een tweejarige plant tot 1 meter hoog, met grijsgroen gerimpeld blad.

In het tweede jaar bloeit de plant van mei tot september. De bloemen groeien in aren en zijn vaak meerkleurig: van wit naar zachtroze naar violet en blauw. De gehele plant is sterk geurend. Met een loep zijn op de bovenzijde van de bladeren de oliecellen te herkennen. Scharlei is ook in onze streken een geliefde tuinplant. De plant is oorspronkelijk afkomstig van de droge, zonnige hellingen in het Middellandse Zeegebied en Klein-Azië, maar wordt tegenwoordig op vele plaatsen in de wereld gekweekt zoals Frankrijk, Rusland, China en Spanje.

De plant was in het begin van de Middeleeuwen al in Europa bekend. De Kelten zouden de bladeren en bloemen in een thee hebben verwerkt om trance op te wekken en ook in een landverordening (‘Capitulare de villis’) uit de tijd van Karel de Grote wordt scharlei (‘sclareiam’) genoemd. De naam sclarea is vermoedelijk afgeleid van ‘clarus’ – ‘helder’ – en verwijst naar het gebruik bij oogklachten bij de Romeinen.

In de 16e eeuw werd bij het bierbrouwen scharlei gebruikt in plaats van hop. In Duitsland werd scharlei toegevoegd aan wijn om de smaak te verbeteren en de wijn een karakter te geven van muskaatwijn. Vandaar de naam muskaatsalie. Tegenwoordig worden alleen nog likeuren met scharlei gearomatiseerd.

Scharlei bevat van alle essentiële oliën het hoogste gehalte aan linalyl acetaat, een terpeenester met pijnverdovende, krampstillende en ontspannende eigenschappen. Andere oliën waar linalyl acetaat in voorkomt zijn lavendel, bergamot, petitgrain en neroli. Scharlei is bijzonder door de aanwezigheid van sclareol, een diterpenol. In de essentiële olie van scharlei ligt het percentage sclareol rond de 2 %, echter in scharlei absolue kan dat percentage oplopen tot 70 %. In de plant komt sclareol vooral voor in de calyx, het buitenste beschermende deel van de bloem of bloemknop. Deze relatief zware, niet vluchtige verbinding is een grondstof voor de parfumindustrie dat er amber-gris geurstoffen uit maakt. Geïsoleerde sclareol bezit een aantal eigenschappen: o.a. ontstekingsremmend bij artritis (Huang 2012, Tsai 2018), bloeddrukverlagend (Campos 2017), een tumorremmende werking (Dimas 2006, Sashidhara 2007).

Van scharlei zou je kunnen zeggen dat het een echte vrouwenolie is met een tegelijkertijd herstellende, versterkende en ontspannende werking. Deze dubbelwerking vindt je bijvoorbeeld ook terug bij lavendel. Het maakt scharlei één van de meest belangrijke oliën rondom de menstruatieperiode (vooral als er sprake is van pijnlijke krampen (Ou 2012), tijdens en voor de bevalling en in de menopauze. Daarbij werkt scharlei psychisch opmonterend en ontspannend bij stress, chronische vermoeidheid, slapeloosheid, depressieve perioden, onrust en spanning. Scharlei zou een positieve invloed hebben op de productie van dopamine/serotonine, neurotransmitters die vaak verlaagd zijn tijdens depressieve perioden (Seol 2010). Energetisch past de olie bij mensen met stemmingswisselingen en mensen die snel geïrriteerd zijn door stress.

Er zijn veel verhalen en mythes over de werking en bijwerkingen van scharlei. Zo zou het een euforische/bedwelmende uitwerking hebben in combinatie met alcohol. Meestal is het de alcohol zelf die de bedwelming uitlokt, in ieder geval niet de scharlei olie. Een mogelijk oestrogeen effect van scharlei en sclareol is een ander hardnekkig verhaal. De chemische structuur van sclareol en oestrogenen zouden een grote gelijkenis vertonen. Hier zou dan de hormoongelijkende werking op terug te voeren zijn en de toepassing bij onvruchtbaarheid, menopauze klachten en menstruatieproblemen. Er is geen wetenschappelijk bewijs daarvoor; de ontspannende werking wordt veroorzaakt door andere mechanismen (zie o.a. Tisserand 2010).

De opbrengst aan essentiële olie voor scharlei is 0,5 tot 1 %. Dat wil zeggen dat er 100 tot 200 kilo bloeiend kruid nodig is voor 1 liter olie. De kleur van scharlei essentiële olie is kleurloos tot licht geelgroen. De geur is te omschrijven als aards, warm, licht zoet-kruidig en doet aan hooi denken met een ondertoon van hout. In vergelijking met olie uit Oost-Europa is olie uit Frankrijk minder zoet, krachtiger en bezit meer houtnoten. De olie kan aangelengd zijn met lavendel of synthetische bestanddelen. Scharlei absolue is stropiger, bijna vast van structuur, groen-bruin van kleur. Scharlei wordt in veel verfijnde parfums en eau-de-colognes verwerkt als topnoot of hartnoot. Samen met de bloemen geeft scharlei geur en smaak aan Rijnwijnen.

Scharlei is een zeer complexe olie met meer dan 400 verschillende verbindingen. Net als bij vele andere essentiële oliën zijn ook bij scharlei verschillende chemotypen bekend, o.a. linalool en linalyl acetaat chemotype.

Essentiële olie:

Monoterpenen (1 – 3 %): o.a. a- en b-pineen, camfeen, limoneen, myrceen, ocimeen, phellandreen, terpinoleen

Sesquiterpenen (5 %): o.a. b-caryophylleen, germacreen D (< 2 %), b-gurjuneen, curcumeen, a-copaeen, trans-calameen, elemeen, bourboneen, humuleen Monoterpenolen (10 – 25 %): o.a. linalool (10 – 20 %), geraniol, nerol, citronellol, borneol,

a-terpineol, terpineen-4-ol

Sesquiterpenolen: o.a. spathulenol, junerol, a-bisabolol, b-eudesmol

Diterpenolen (1 – 5 %): o.a. sclareol (1 – 3 %), 13-epi-sclareol, manool; scharlei absolue kan tot 75 % sclareol bevatten.

Esters: (rond 75 %): o.a. linalyl acetaat (45 – 80%), geranyl acetaat (0,3 – 3 %), citronellyl/neryl/ bornyl acetaat (0,5 – 5 %), formiaten, butyraten, valeraten; olie uit alleen de bloemen bevat een nog hoger gehalte aan esters.

Ketonen: a- en b-thujon

Oxiden (2 %): o.a. 1,8-cineol, linalool oxide, sclareol oxide, manool oxide, caryophylleen oxide.

Licht antibacterieel, schimmeldodend (Blaskó 2017), ontstekingsremmend (Peana 2002), sterk ontkrampend, pijnstillend, ontstoppend, ontspannend/kalmerend, bloeddrukverlagend, tonicum voor bloedvaten en baarmoeder, remt overmatig zweten, celregenererend, neurotonisch, antidepressivum/anxiolyticum (angstverminderend).

In de aromaverdamper verspreidt scharlei een frisse, licht zoete bloemengeur. De olie gaat goed samen met andere oliën met een hoog gehalte aan linalyl acetaat en andere esters zoals lavendel, bergamot, petitgrain, ylang-ylang, neroli, roomse kamille. Andere oliën waar scharlei goed bij past zijn roos, geranium, palmarosa, sandelhout, sinaasappel, tijm en geranium. Via verdamping werkt scharlei krampstillend bij verkrampingen in de luchtwegen en kinkhoest. De sterk ontspannende werking van scharlei komt naar voren bij de behandeling van depressie, burnout, migraine, slapeloosheid en stress (o.a. Seol 2013, Lee 2014). In plaats van de bekende houtoliën is scharlei ook een goede hulp bij meditatie. Verdamping van scharlei-olie verhoogt het gehalte aan oxytocine, een hormoon dat o.a. een prettig gevoel geeft en ontspant (Tadokoro 2017).

Op de huid: Verwerkt in een huidolie werkt scharlei antibacterieel, ontstekingsremmend, regenererend en ontstoppend: bij een vette huid, rimpels, acne, (steen)puisten en huidinfecties (o.a. Sienkiewicz 2015). Verwerkt in een neutrale shampoo werkt scharlei tegen vet haar en roos. Scharlei is een zacht maar effectief schimmeldodend middel bij huidschimmels en vaginale schimmel. De ontkrampende, ontspannende en pijnverdovende werking van scharlei is toe te passen bij spierpijnen, PMS krampen, pijnlijke menstruatie (Ou 2012) en hoofdpijn. Een bijzondere toepassing van scharlei is voor en tijdens de bevalling ter ontspanning. Bekend is een massage van het perineum met scharlei. Mensen met pijnlijke spataders of aambeien profiteren van scharlei als adertonicum. De behandeling daarvan kan worden versterkt door scharlei te mengen met geranium en/of cipres. De olie remt overmatige transpiratie af zoals o.a. nachtzweten tijdens de menopauze; de werking wordt versterkt door het in combinatie met salie te gebruiken. Dezelfde combinatie is in te zetten bij opvliegers.

In het bad: zie algemene toepassingsregels. Via baden is scharlei in te zetten bij depressie en stress, (menstruele)krampen, IBS circulatieproblemen, hoge bloeddruk, spataders.

In de aromaverdamper: enkele druppels naar eigen voorkeur.

Op de huid: maximaal 6 % bij volwassenen bij lokaal gebruik.

In het bad: maximaal 5 druppels in een vol bad.

In lage dosering is scharlei non-toxisch. Er bestaat een klein risico op huidovergevoeligheid en huidirritatie. Een huidolie met scharlei absolue zou een maximum mogen hebben van 0,25 %. Dat is ongeveer 5 druppels op 100 ml basisolie. Scharlei essentiële olie kan hoger worden gedoseerd (tot 6 %). De waarschuwing in veel literatuur dat scharlei een contra-indicatie is bij oestrogeen afhankelijke tumoren (o.a. borstkanker) is niet juist. Hier is geen enkel bewijs voor gevonden. Ook is er geen bewijs voor de bewering dat scharlei een contra-indicatie is bij mensen met aanleg voor epilepsie. Dit geldt alleen voor een extreem hoge dosering van de plant, niet van de olie. Juist gedoseerd werkt scharlei olie juist ontspannend en ontkrampend. Door de stimulerende en tegelijkertijd ontspannende werking op de baarmoeder is het verstandig om de eerste drie maanden van de zwangerschap de olie niet te gebruiken als er sprake is van een geschiedenis van instabiele zwangerschappen.

Niet inwendig gebruiken tijdens zwangerschap en niet bij zuigelingen en kleine kinderen.